આંધ્રપ્રદેશના શ્રીહરિકોટા સ્થિત સતીશ ધવન સ્પેસ સેન્ટરથી ચંદ્રયાન-3 લોંસિંગ કાર્યક્રમ લાઈવ
ઈન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ કાઉન્સિલ એટલે કે ઈસરોએ જાહેરાત કરી છે તે મુજબ 14 જુલાઈએ બપોરે 2.35 વાગ્યે ચંદ્ર પર તેનું મિશન ચંદ્રયાન-3 મોકલશે જે અહી અમે નીચે આપેલ લિંક પરથી આપ આખા કાર્યક્રમ નુ લાઈવ લોન્સિંગ સીધું જ જોઈ શકશો
ઈસરોના પ્રારંભિક બે મિશન પછી આ ત્રીજો પ્રયાસ છે, જેમાં ચંદ્રયાન-2ના ફોલો-અપ મિશન તરીકે પણ જોવામાં આવે છે.
આ મિશનમાં ચંદ્રની સપાટી પર સોફ્ટ લેન્ડિંગનો પ્રયાસ કરવામાં આવશે, આ સ્થિતિ માત્ર ત્રણ દેશો રશિયા, અમેરિકા અને ચીન દ્વારા પ્રાપ્ત થઈ છે.
આ સાથે ISROએ તેના પ્રથમ સૌર અભિયાન આદિત્ય-L1ની પણ જાહેરાત કરી છે, જે આ વર્ષે ઓગસ્ટ મહિનામાં લોન્ચ કરવામાં આવશે. પરંતુ હાલમાં સૌથી વધુ ચર્ચા ચંદ્રયાન-3ની છે.
તો ચાલો જાણીએ ઈસરોના ચંદ્રયાન-3 મિશન વિશે જે દેશ માટે કેટલું મહત્વનું છે?
ચંદ્રયાન-3 ક્યારે લોન્ચ થશે?
ઈસરોના વડા એસ. સોમનાથે બુધવારે (28 જૂન, 2023) કહ્યું કે ચંદ્રયાન-3 પ્રક્ષેપણ માટે તૈયાર છે. આ ઉપરાંત એમ કહ્યું કે ચંદ્રયાન-3 અવકાશયાન સંપૂર્ણ રીતે એસેમ્બલ થઈ ગયું છે અને અમે તેનું પરીક્ષણ પૂર્ણ કરી લીધું છે.
ચંદ્રયાન-3 અવકાશયાન આંધ્રપ્રદેશના શ્રીહરિકોટા સ્થિત સતીશ ધવન સ્પેસ સેન્ટરથી લોન્ચ કરવામાં આવશે. તેને LMV 3 રોકેટ દ્વારા લોન્ચ કરવામાં આવશે, જે અગાઉ GSLV માર્ક 3 તરીકે ઓળખાતું હતું.
ચંદ્રયાન-3નો હેતુ શું છે?
ચંદ્રયાન-3નું કુલ બજેટ લગભગ 615 કરોડ રૂપિયા હોવાનું કહેવાય છે. ઈસરોએ આ મિશનના ત્રણ મહત્વપૂર્ણ લક્ષ્યાંકો આપ્યા છે:
ચંદ્રની સપાટી પર ચંદ્રયાન-3ના લેન્ડરનું સુરક્ષિત અને સોફ્ટ લેન્ડિંગ
ચંદ્રની સપાટી પર તેના રોવરને ચલાવવું, અને
વૈજ્ઞાનિક પરીક્ષણ.
ચંદ્રયાન-2ની જેમ, ચંદ્રયાન-3માં પણ લેન્ડર (એક અવકાશયાન કે જે ચંદ્રની સપાટી પર સોફ્ટ લેન્ડિંગ કરશે) અને રોવર (એક અવકાશયાન જે ચંદ્રની સપાટી પર ફરશે)
ચંદ્રની સપાટી પર પહોંચતાની સાથે જ લેન્ડર અને રોવર આગામી ચંદ્રના એક દિવસ એટલે કે પૃથ્વીના ૧૪ દિવસ માટે સક્રિય થઈ જશે.
ISROના ચંદ્ર મિશનનો ધ્યેય ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવીય ક્ષેત્રમાં સોફ્ટ લેન્ડિંગ કરવાનો છે. ઈસરોએ સપ્ટેમ્બર 2019માં ચંદ્રયાન-2ને ચંદ્ર પર લેન્ડ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો પરંતુ ત્યારબાદ તેનું વિક્રમ લેન્ડર ક્ષતિગ્રસ્ત થઈ ગયું હતું.
ઈસરોના વડાએ ત્યારબાદ સમાચાર એજન્સી પીટીઆઈને કહ્યું, "ઓર્બિટરની તસવીર દર્શાવે છે કે વિક્રમ લેન્ડરે ચંદ્ર પર હાર્ડ લેન્ડિંગ કર્યું છે. ચંદ્રની પરિક્રમા કરી રહેલા ઓર્બિટરે વિક્રમ લેન્ડરની થર્મલ તસવીર લીધી છે."
ચંદ્ર પર અવકાશયાનનું લેન્ડિંગ બે રીતે કરી શકાય છે. એક છે સોફ્ટ લેન્ડિંગ જેમાં અવકાશયાનની ઝડપ ઘટે છે અને તે ધીરે ધીરે સફળતાપૂર્વક ચંદ્રની સપાટી પર ઉતરે છે. બીજી તરફ, બીજું લેન્ડિંગ હાર્ડ લેન્ડિંગ છે, જેમાં અવકાશયાન ચંદ્રની સપાટી સાથે અથડાય છે અને ક્રેશ થાય છે.
ચંદ્રયાન-2માંથી શીખેલા પાઠના આધારે, ISROએ તેના આગામી મિશનની ડિઝાઇન અને રચનામાં ફેરફાર કર્યા છે.
આ મિશન ચંદ્રની સપાટી પરના રાસાયણિક તત્વો અને માટી તથા પાણીના કણો જેવા કુદરતી સંસાધનોને જોશે. આ અભિયાન ચંદ્રની રચના વિશેના આપણા જ્ઞાનમાં નોંધપાત્ર વધારો કરશે.
વૈજ્ઞાનિક પરીક્ષણ માટે, અવકાશયાન ચંદ્ર ધરતીકંપને માપવા માટે સિસ્મોમીટર સહિત અનેક સાધનો વહન કરે છે. વૈજ્ઞાનિકો આવા પરીક્ષણથી ચંદ્રની સપાટીનું તાપમાન અને ત્યાંના વાતાવરણના અન્ય તત્વો જાણી શકશે.
ચંદ્રયાન-3 વિઝિબલ પ્લેનેટ અર્થ (SHAPE) ના સ્પેક્ટ્રો-પોલરીમીટરને પણ વહન કરશે, જે આપણા વૈજ્ઞાનિકોને ચંદ્રની પરિક્રમા કરતા નાના ગ્રહો અને આપણા સૌરમંડળની બહારના અન્ય ગ્રહો વિશે માહિતી એકત્રિત કરવા માટે મહત્વપૂર્ણ ડેટા પ્રદાન કરશે જ્યાં જીવન શક્ય છે.
ચંદ્રયાન-3 નું શા માટે આટલું મહત્વનું છે?
ચંદ્રયાન-3નું મિશન માત્ર ભારત માટે જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વના વૈજ્ઞાનિક સમુદાય માટે પણ મહત્વપૂર્ણ છે. લેન્ડર ચંદ્રની તે સપાટી પર જશે, જેના વિશે હજુ સુધી કોઈ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી. તેથી, આ અભિયાનથી, આપણી પૃથ્વીના એકમાત્ર કુદરતી ઉપગ્રહ ચંદ્ર વિશેની માહિતીમાં વધુ વધારો થશે.
આ માત્ર ચંદ્ર વિશે જ નહીં પરંતુ અન્ય ગ્રહો વિશે પણ ભવિષ્યના અવકાશ સંશોધનની ક્ષમતા વિકસાવશે.
ભારતના અગાઉના ચંદ્ર મિશનમાં શું થયું હતું?
ચંદ્રયાન-3 એ ચંદ્રને લગતું ISROનું ત્રીજું અવકાશ મિશન છે, તેને ભારતીય ચંદ્ર સંશોધન કાર્યક્રમ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. ભારતે 2008માં તેનું પ્રથમ ચંદ્ર મિશન ચંદ્રયાન-1 લોન્ચ કર્યું હતું. તેના પર ઓર્બિટર અને ઇમ્પેક્ટ પ્રોબ પણ હતું પરંતુ તે શેકલટન ક્રેટર પાસે ક્રેશ થયું હતું. બાદમાં આ જગ્યાનું નામ જવાહર પોઈન્ટ રાખવામાં આવ્યું. આ સાથે ભારત ચંદ્ર પર પોતાનો ધ્વજ ફરકાવનાર વિશ્વનો ચોથો દેશ બન્યો છે. આ પહેલા અમેરિકા, રશિયા અને જાપાને આ સફળતા મેળવી હતી.
ત્યારપછી તેના પ્રક્ષેપણના 312 દિવસ બાદ તેનો પૃથ્વી સાથેનો સંપર્ક તૂટી ગયો. પરંતુ માહિતી આપવામાં આવી હતી કે આ અભિયાનનો 95 ટકા ટાર્ગેટ કોમ્યુનિકેશન ખોવાઈ જતા પહેલા જ હાંસલ કરી લેવામાં આવ્યો છે.
જો કે તે સમયે મળેલી મિશ્ર સફળતા એ ભારતના અવકાશ કાર્યક્રમમાં એક મોટું પગલું હતું. ચંદ્રયાન-2 એ ચંદ્ર પર પાણીના કણો શોધવામાં પણ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.
10 વર્ષ પછી, 22 જુલાઈ 2019 ના રોજ, ચંદ્રયાન-2 વિક્રમ લેન્ડર અને પ્રજ્ઞાન રોવર સાથે લોન્ચ કરવામાં આવ્યું હતું પરંતુ 6 સપ્ટેમ્બર 2019 ના રોજ, જ્યારે તેણે ચંદ્રની સપાટી પર સોફ્ટ લેન્ડિંગ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, ત્યારે વિક્રમનો લેન્ડર સાથેનો સંપર્ક તૂટી ગયો. ત્રણ મહિના પછી, નાસાના ઉપગ્રહે તેનો કાટમાળ શોધી કાઢ્યો અને તેની તસવીર જાહેર કરી.
વિક્રમ લેન્ડર ભલે નિષ્ફળ ગયું હોય પરંતુ ઓર્બિટર ચંદ્ર અને તેના વાતાવરણ વિશે મહત્વપૂર્ણ માહિતી એકત્રિત કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. અને હવે ભારત તેનું ચંદ્રયાન-3 મિશન લોન્ચ કરવા જઈ રહ્યું છે.
આર્ટેમિસ કરાર શું છે?
તમને જણાવી દઈએ કે ભારત એકમાત્ર એવો દેશ નથી જે ચંદ્ર અભિયાન જેવા કાર્યક્રમ પર કામ કરી રહ્યો છે.
કદાચ તમે અમેરિકન સ્પેસ એજન્સી નાસાના આર્ટેમિસ કરાર વિશે સાંભળ્યું જ હશે. આ પ્રોગ્રામ હેઠળ આર્ટેમિસ-1 અવકાશયાન ગયા વર્ષે ચંદ્ર પર પરત ફર્યું હતું. ભવિષ્યના આર્ટેમિસ મિશન હેઠળ, NASA 2025 સુધીમાં ફરી એકવાર ચંદ્ર પર મનુષ્યને ઉતારવાની યોજના પર કામ કરી રહ્યું છે.
જાપાન, દક્ષિણ કોરિયા, ચીન અને રશિયા પણ તેમના પોતાના ચંદ્ર મિશન પર કામ કરી રહ્યા છે, જેમાંથી કેટલાકને યુરોપિયન યુનિયન તરફથી સહાય પણ મળી છે.
નાસા અને યુએસ સ્ટેટ ડિપાર્ટમેન્ટે વિવિધ દેશોના ચંદ્ર મિશનના સંકલન માટે આર્ટેમિસ કરારની સ્થાપના કરી હતી તે બહુપક્ષીય બિન-બંધનકર્તા વ્યવસ્થા છે જે નાગરિક સંશોધન અને ચંદ્ર, મંગળ અને અન્ય અવકાશી પદાર્થોના શાંતિપૂર્ણ ઉપયોગ માટે એક માળખું પૂરું પાડે છે.
વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની તાજેતરની યુએસ મુલાકાત દરમિયાન ભારત સત્તાવાર રીતે આર્ટેમિસ કરારમાં જોડાયું હતું.
શું કારણ છે કે આ દેશો તેમના ચંદ્ર મિશન પર આટલી મોટી રકમ ખર્ચી રહ્યા છે?
ચંદ્ર મિશન પર આટલો બધો ખર્ચ શા માટે?
કેટલાક તેને નવા યુગની સ્પેસ રેસ કહી રહ્યા છે જ્યારે કેટલાક કહી રહ્યા છે કે આ તેમની તકનીકી ક્ષમતા દર્શાવવાની તક છે.જ્યાં સુધી ભારતનો સવાલ છે, ચીન સાથે તેની સ્પર્ધાને નકારી શકાય તેમ નથી. ભારતના આ પાડોશીએ ચાંગ-એ-6, ચાંગ-એ-7 અને ચાંગ-એ-8 મિશનને મંજૂરી આપી છે અને તેની રશિયા સાથે ચંદ્ર પર સંશોધન સ્ટેશન બનાવવાની પણ યોજના છે.
પરંતુ સ્પેસ-રેસ સિવાય, આવા તમામ અભિયાનો ભવિષ્યના ચંદ્ર મિશન માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. મંગળ મિશનને લઈને આ અભિયાનોનું વિશેષ મહત્વ છે.
યુનિવર્સિટી ઑફ પોર્ટ્સમાઉથના સ્પેસ પ્રોજેક્ટના પ્રોજેક્ટ મેનેજર ડૉ. લ્યુસિન્ડા કિંગે બીબીસીને કહ્યું: "પૃથ્વીથી દૂર અવકાશમાં જવા કરતાં ચંદ્ર પર જવા માટે ઓછું બળતણ લે છે."
ભવિષ્યના કેટલાક મિશનમાં આવી મહત્વપૂર્ણ વસ્તુઓ ચંદ્ર પર પણ મોકલવામાં આવશે જેથી કરીને આ દાયકા દરમિયાન મનુષ્ય ત્યાં લાંબા સમય સુધી રહી શકે.